13 maart 2023
Van hoogwerker tot wilde stad: verduurzaming in binnenstad & buitenwijk
Leestijd: 8 minuten
Het is druk in de tentoonstellingsruimte van ‘Binnenstad | Buitenwijk: Verhalen uit de buurt’ op woensdagmiddag 25 januari 2023. Een groep stedenbouwkundigen, architecten, landschappers, ontwerpers en stadmakers zit klaar voor de workshop ‘Duurzaamheid & Vergroening’.
Landschapsontwerper en stedenbouwkundige Wolbert van Dijk organiseert de middag samen met AIR – Architectuur Instituut Rotterdam en OMI. Hij licht toe: “Terwijl de tentoonstelling zich vooral richt op verhalen en bewoners, leek het mij interessant om de andere kant van het verhaal te belichten: wat gebeurt er op het gebied van duurzaamheid vanuit gemeente en instanties? En welke uitdagingen staat de openbare ruimte daarbij te wachten?”
De middag start met korte presentaties vanuit verschillende disciplines. Aansluitend wordt er getekend en gediscussieerd aan de hand van kaarten van het Oude Westen en Groot-IJsselmonde.
Reyeroord
Programmamanager & gebiedsregisseur Mercedes Leipoldt en landschapsontwerper Jelmer Boersma houden zich bezig met de wijk Reyeroord. Het is een wijk in IJsselmonde, gebouwd eind jaren vijftig en begin jarig zestig. “De tuinstadgedachte waarmee Reyeroord en ook IJsselmonde ontworpen werd, blijkt zo’n zestig jaar na dato niet meer houdbaar. Oorspronkelijk groen en boompartijen verdwenen door bezuinigingen. Stukken terrein zijn leeg en verlaten door de inmiddels vertrokken oliewinning. De grote stukken groen tussen de gebouwen en wijken zijn ontworpen als buurtscheidend, maar resulteren daarmee in desolate en anonieme plekken”, aldus Jelmer.
Van buurtscheidend tot buurtverbindend
De visie op de functie van groen in de openbare ruimte in relatie tot ontmoeting is veranderd. De anonieme groenstroken die ooit als buurtscheidend waren bedoeld, zijn herontworpen om juist ontmoeting tussen wijken en bewoners te stimuleren. Die verbinding wordt gelegd met natuur, spelen, programma en wandelen als uitgangspunten. Een stuk water in het midden met vlonder en steigers speelt hierop in, en functioneert tegelijkertijd als waterberging dat een deel van het waterprobleem in IJsselmonde moet opvangen.
Het moment van de graafmachine
Een andere opgave die speelt in de wijk is de grootschalige vervanging van het riool, wat gelijk een kans oplevert om woningen aardgasvrij te maken. Hoe betrek je bewoners bij zulke abstracte en ingrijpende opgaven? Mercedes licht toe: “Op het moment dat de graafmachine de straat binnenkomt, worden bewoners vaak pas wakker en voelen ze de impact. Dan is het moment van inspraak echter al voorbij. Daarom proberen we ‘het moment van de graafmachine’ naar voren te halen, door middel van zichtbare, tastbare en verbeeldende experimenten en interventies. We zetten bijvoorbeeld concrete, visuele objecten in de wijk neer, in samenwerking met kunstenaars.”
Heindijk
In de wijk Heindijk is Laurence Peels (projectmanager gemeente Rotterdam) al bezig met een dergelijke transitie. Heindijk is een van de zes wijken proeftuinen die de overgang maken naar een aardgasvrije warmtevoorziening. Welke lessen kunnen we nu al trekken uit dit traject? “Het is een nieuw soort proces, wij komen als gemeente eigenlijk nooit achter de voordeur. Elk afzonderlijk huis moet je apart bezoeken en overtuigen. Mensen mochten zelf kiezen of ze meededen, maar bij appartementen is dat eigenlijk niet te doen: die ene buurman die niet meedoet zit alsnog middenin de werkzaamheden.” Mensen meekrijgen met heldere communicatie en interventies werkt goed, zoals een demonstratie van elektrisch koken. Uitdaging blijft de complexiteit en bewerkbaarheid van het gehele proces.
Rotterdam West
Hoe worden dergelijke uitdagingen in het westen van Rotterdam aangepakt? Dirk Verhagen van Urban Synergy was betrokken bij de herinrichting van enkele pleinen in Bospolder-Tussendijken nadat het riool deels werd vervangen. “Bij het Akeleiplein hebben we een spel ontwikkeld voor bewoners en experts. Daaruit rolt een soort legenda, een visuele visie waar de gemeente mee aan de slag kan bij de herinrichting. Zo kom je erachter dat bewoners een plek voor avontuurlijk spelen en stadslandbouw missen.”
Bij het Driehoeksplein bleek een ingehuurde hoogwerker een groot succes: vanuit de lucht konden bewoners met een VR-bril op een idee krijgen van hoe het plein eruit zou gaan zien. “Het is vooral belangrijk om te blijven experimenten. Bij het Driehoeksplein bleek een enquête bijvoorbeeld totaal niet te werken, maar een klankbordgroep van mensen die de wijk goed kennen wel. Hierdoor kwamen we erachter dat het belangrijk is om leeftijdsgroepen op het plein een aparte plek te geven, om zo een veilige plek voor alle gebruikers te creëren.”
De wilde stad
Landschapsontwerper en stedenbouwkundige Wolbert van Dijk vervlecht de verschillende perspectieven op het inrichten van de openbare ruimte vervolgens met een betoog voor de wilde stad. “2022 was de warmste zomer ooit gemeten, met moeilijk herstelbare natuur zoals de heide op de Veluwe tot gevolg. In het Kralingse Bos in Rotterdam vielen door storm 1100 bomen om. Het redmiddel is de aarde weer wild maken, de verscheidenheid van natuur haar werk laten doen. Zo dienen de duinen zowel als drinkwatervoorziening en bescherming.” Hij pleit ervoor om deze gedachte toe te passen in de stad, onder andere door het vieren van verscheidenheid, het maken van overgangen, het opstellen van goede verhalen, het aangaan van allianties, het belang van de buitenruimte in te laten zien.
Groot-IJsselmonde vs. het Oude Westen
Vervolgens gingen de aanwezigen uiteen in vier groepen met de vraag: hoe kunnen we het Oude Westen of Groot-IJsselmonde wilder maken? Hoe gaan we van parken die lijken op hockeyvelden en van gevel tot gevel bestrate wijken naar een wildere stad? De uitdaging in het Oude Westen is vooral de dichte bebouwing en dichtheid, in tegenstelling tot de overvloed aan ruime maar anonieme stukken groen in Groot-IJsselmonde.
Wolberts groep dacht na over de wijk op het superblokniveau: “Wat als je een parkeerhub aan de rand kan maken, wat levert dat op voor de straten? Meer ruimte voor groen, meer bomen. Bij zo’n parkeerhub kun je ook de aansluiting van een warmtenet herbergen, maar ook ruimte voor publieke voorzieningen zoals een kinderdagverblijf.” De groep van Pieter Kuster ontdekte een diagonaal van groene stukken in de wijk, hoe zou je deze kunnen verbinden? In IJsselmonde werd opgemerkt dat het bestaan van verschillende schaalniveaus typerend is. Kun je het Eiland van Brienenoord verbinden met Park de Twee Heuvels? Wat is de ecologische waarde van de groenstrook langs de snelweg?
Bijentuin? Niet voor iedereen
Het delen van de bevindingen resulteerde in een paar kanttekeningen en kritische noten. “Niet iedereen heeft behoefte aan een bijenpark of natuurlijke binnentuin.” Een andere deelnemer stipte het belang van integraal denken nog eens aan: de mobiliteitsopgave leek bijvoorbeeld uit het oog verloren in de conclusies van de groepen.
Zoals Wolbert voor verscheidenheid in natuur pleit, vragen de methodieken om die openbare ruimte in te richten ook om verscheidenheid aan ideeën, technieken en vakgebieden. Het belang van integraal werken voor het aanpakken van de grote opgaven blijft vaak nog onderbelicht. De middag bevestigde wederom dat het creëren van draagvlak bij belanghebbenden, waaronder bewoners, essentieel is voor het slagen van projecten. Daarbij is maatwerk essentieel en onvermijdelijk, maar leert de ervaring dat de uitwerking daardoor lastig is.
Over de tentoonstelling Binnenstad | Buitenwijk
Rotterdam staat bekend als een stad van iconen, maar in deze tentoonstelling daal je af naar de stad op wijkniveau. De komende jaren gaat er veel veranderen in de wijken waar we wonen. In het midden van deze veranderingen staan de bewoners, zij die hun buurt het beste kennen. Wat vinden zij eigenlijk van hun wijk?
Van 19 november 2022 t/m 28 januari 2023 vond de tentoonstelling Binnenstad | Buitenwijk plaats bij OMI. Bezoekers doken de verhalen van twee bijzondere Rotterdamse wijken: het Oude Westen en Groot-IJsselmonde. Zijn er grote verschillen of juist overeenkomsten te bespeuren? De tentoonstelling liet met foto’s, verhalen en tekeningen de perspectieven zien van bewoners, ontwerpers en kunstenaars. Ook vonden er allerlei activiteiten plaats, zoals een workshop met kinderen van de plaatselijke basisschool, een verhalenatelier, een excursie naar Groot-IJsselmonde met Café de Verloren Plek.