14 maart 2023
Stadmaken vanuit verhalen uit de buurt
Leestijd: 11 minuten
Van 19 november 2022 tot en met 28 januari 2023 was ‘Binnenstad | Buitenwijk: Verhalen uit de buurt’ te zien bij architectuurcentrum OMI. Deze tentoonstelling was een samenwerking tussen OMI en AIR en liet met foto’s, verhalen en tekeningen zien wat de perspectieven zijn van bewoners, ontwerpers en kunstenaars op de wijken waarin zij wonen en/of werken: het Oude Westen (binnenstad) en IJsselmonde (buitenwijk).
Tegelijkertijd vormde Binnenstad | Buitenwijk een zoektocht of experiment om nieuwe vormen en methodieken te ontwikkelen voor het bevorderen van participatie en zeggenschap van bewoners. Hoe haal je hun verhalen op en hoe zorg je ervoor dat deze stemmen worden gehoord? En hoe geef je deze perspectieven een plek in de toekomst van de stad? Een terugblik op nieuwe vormen van werken aan de wijk.
Soortgelijke uitdagingen en transities
Het Oude Westen en IJsselmonde. De ene wijk aan het einde van de 19e eeuw gebouwd voor arbeiders en door de jaren heen organisch gegroeid. De andere wijk een tuinstad uit de vorige eeuw, ontworpen op basis van de wijkgedachte en de kernwaarden licht, lucht en ruimte. Hoe verschillend de twee wijken ook zijn, ze hebben allebei te maken met soortgelijke uitdagingen: zaken als veiligheid, eenzaamheid en groenkwaliteit, maar ook de energietransitie en verdichtingsopgave.
“OMI zit in het Oude Westen en heeft daarom niet alleen de wortels in deze wijk, maar ook de kennis”, legt Barbara Luns uit, directeur van AIR. “De focus op IJsselmonde komt voornamelijk bij ons vandaan en bouwt voort op een meerjarig programma dat ongeveer in 2018 begon met de 15e editie van Europan, een Europese ontwerpwedstrijd voor jonge architecten. AIR was hiervan mede-organisator. De Nederlandse competitie speelde zich af in Rotterdam met vijf verschillende locaties, waaronder IJsselmonde. De opgave was om de tuinstad te verdichten en te transformeren naar een toekomstbestendig woonmilieu, zonder de tuinstadideologie te verliezen. We voelden meteen: deze plek biedt veel kansen, maar staat ook heel wat te wachten.”
Bewoners bereiken
De grote veranderingen zijn broodnodig, maar de ervaring leert dat dit ook vaak leidt tot veel weerstand. “Als de graafmachines je wijk inrijden zonder dat je weet wat er gaat gebeuren, is dat natuurlijk erg bedreigend. En op dat moment is het bovendien te laat om er nog iets aan te doen”, vervolgt haar collega Josien Kamp. Barbara: “Wat we bij AIR willen onderzoeken is hoe we via culturele programmering aan de voorkant van het proces iets kunnen betekenen zodat we die weerstand kunnen vermijden. We willen onderzoeken hoe we met ontwerp en ontwerpend onderzoek bewoners kunnen bereiken, lokale kennis en expertise kunnen ophalen en bovendien een plek kunnen geven. En dat allemaal binnen een architectuur-culturele programmering, met nieuwe en creatieve werkvormen op maat die participatie en zeggenschap laagdrempelig maken.”
“Bij AIR willen we onderzoeken hoe we met ontwerp en ontwerpend onderzoek bewoners kunnen bereiken en lokale kennis en expertise kunnen ophalen.”
Barbara Luns, directeur van AIR
Na Europan bouwde AIR voort op de opgave met een doorlopende manifestatie rondom IJsselmonde. In 2021 bestond de manifestatie uit een aantal ontmoetingspaviljoens in samenwerking met onderzoeksplatform de Veldacademie, een serie workshops en een maquette en fotoexpositie in winkelcentrum Keizerswaard, het hart van IJsselmonde. Tijdens de Rotterdam Architectuur Maand in juni 2022 is hierop voortgeborduurd met opnieuw een ontmoetingspaviljoen, diverse workshops en een ontwerpprijsvraag rondom eenzaamheid in IJsselmonde.
‘Zachte’ kaarten
Binnen de tentoonstelling Binnenstad | Buitenwijk kwam de jarenlang verzamelde kennis over de twee wijken samen, maar werd er ook gedurende de expo nieuw materiaal toegevoegd dat werd verzameld tijdens workshops en andere ontmoetingen. Bij deze ontmoetingen waren diverse ontwerpers, kunstenaars en andere makers betrokken, zoals architect Nadia Pepels van Studio NadiaNena. Zij ontwerpt en onderzoekt vanuit de belevingswereld door in handgetekende kaarten sociale structuren inzichtelijk te maken. Nadia: “Ik teken kaarten met de hand om de zachte kant van de stad te verbeelden en onderzoeken, en omdat ze begrijpelijk zijn voor iedereen. Participatie begint voor mij met luisteren. Als we de leefwereld van bewoners begrijpen, kunnen we de wijk waarderen vanuit de beleving. Zij zijn expert van hun omgeving. Voor Binnenstad | Buitenwijk heb ik drie verschillende kaarten gemaakt. De eerste tekende ik live aan een tafeltje midden in Keizerswaard. Samen met TKA Atelier sprak ik met de bewoners: waar speelt het leven in IJsselmonde zich af? Wat vinden ze fijn en wat mist er?”
Gescheiden werelden
“Met die eerste kaart ontdekten we dat alle bewoners blij zijn met de ruime, rustige en groene opzet van het tuinstadideaal, maar dat het IJsselmonde van nu gescheiden werelden kent: opvallende groepen zijn de ouderen en de jongeren, veelal nieuwkomers”, gaat Nadia verder. “Voor de tweede kaart zijn we daarom in gesprek gegaan met jongeren van het Olympia College en ouderen uit woningcomplex De Plussenburgh. Hoe maken zij gebruik van de wijk? De kaart die toen ontstond maakte vooral duidelijk dat IJsselmonde bestaat uit eilandjes. De openbare ruimte is van lage kwaliteit omdat het niet ontworpen, niet geprogrammeerd en onveilig is. Er ontbreken voorzieningen. Keizerswaard is niet het kloppende hart van IJsselmonde zoals het ooit was bedoeld; het heeft drie apotheken, evenveel kappers en voor een koffie ga je naar de Hema. De jongeren willen sportvoorzieningen, en een centrum om muziek te maken en elkaar te ontmoeten. Ouderen zien dat de jeugd zich verveelt en willen vooral voorzieningen voor jongeren.”
“Als we de leefwereld van bewoners begrijpen,
kunnen we de wijk waarderen vanuit de beleving.”
Nadia Pepels, architect (Studio NadiaNena)
Nieuwe perspectieven
“Voor de derde kaart ben ik in het Oude Westen op pad geweest met kinderen. Wat zien zij in de stad? Zo kom je erachter dat de wijk bijzonder veel speelpleinen en binnenhoven heeft die goed worden gebruikt en over meer sociale plekken beschikt die IJsselmonde mist. Denk aan een leeszaal, praatcafé, galerie en de Dress for Success. De drie kaarten zijn in de tentoonstelling opgehangen als startpunt voor nieuwe gesprekken en ideeën. Wat me vooral opviel tijdens dit hele traject is dat er ontzettend veel mensen zijn met energie en ideeën. Juist díe mensen zou je moeten kunnen faciliteren”, besluit Nadia.
Ontwerpend onderzoek
Architectenduo Dérive – bestaande uit Hedwig van der Linden en Kevin Westerveld – cureerde en ontwierp de tentoonstelling Binnenstad | Buitenwijk. Dérive werkte al eerder in opdracht van AIR vanuit het ontwerpend onderzoek rondom eenzaamheid in IJsselmonde. Kevin: “Tijdens dit onderzoek hebben we onderzocht wat de publieke ruimte kan betekenen voor het tegengaan van eenzaamheid en het stimuleren van (on)verwachte ontmoetingen. Terwijl we rondwandelden en observeerden in het hart van IJsselmonde ontdekten we dat mensen geregeld al wachtend gebruikmaken van de openbare ruimte – wachtend op de tram, (wijk)bus of vervoer-op-maat-busjes zoals Trevvel. Wat als je bepaalde ontwerpinterventies kunt doen, ‘wachtruimtes’ kunt maken als plekken die uitnodigen tot (on)verwachte ontmoetingen? Hiervoor zijn we in gesprek gegaan met mensen uit de buurt. En zijn we als locatie voor dit mogelijke ‘wacht/ontmoetingspaviljoen’ uitgekomen op het plein de Herenwaard. Momenteel verkennen we samen met de gemeente hoe dit inzicht vanuit het ontwerpend onderzoek doorwerking en aansluiting kan vinden op de gemeentelijke plannen voor deze plek.”
“Het mooie aan de samenwerking met AIR is dat we tijd en ruimte krijgen”, gaat Hedwig verder. “Architecten zijn gewend om vanaf kaarten te werken, en zoiets als een bewonersavond als een punt op de to do-lijst af te vinken. Dat is met dit ontwerpend onderzoek echt anders. We kruipen in de haarvaten van de wijk, leggen contact met bewoners en zoeken de samenwerking op met organisaties en andere partners. We bouwen aan (ver)banden, luisteren naar verhalen en nemen de tijd om de wijk te begrijpen en zo aan de juiste vraag en passende oplossing te werken.”
“Participatie is geen briefje door de brievenbus gooien,
maar actief het gesprek en de verbeelding aanwakkeren.”
Hedwig van der Linden en Kevin Westerveld, architecten (Dérive)
Werkplaats voor de toekomst
Voor hun eigen bevindingen voor en tijdens Binnenstad | Buitenwijk, maar ook voor al het andere verzamelde materiaal kwam Dérive met een tentoonstellingsontwerp dat onder meer was ingericht naar zes thema’s: de geplande wijk, de geleefde wijk, de groene wijk, de woonwijk, de vergeten wijk en de toekomstige wijk. Het materiaal hing dan wel gecategoriseerd per thema, maar voor het Oude Westen en IJsselmonde was geen scheiding gemaakt. Alles hing door elkaar heen. Hedwig: “Dat hebben we bewust gedaan. We wilden dat de bezoekers zelf verbanden zouden leggen. Ook waren er op de wand lege panelen die tijdens workshops werden gevuld, waardoor de tentoonstelling aanvoelde als een werkplaats voor de toekomst. Zodat iedereen – zittende in de ruimte aan de lange tafel met al dat materiaal om je heen – gestimuleerd zou worden om ideeën voor de wijk te delen.”
Methode, setting en moment
Terug naar IJsselmonde: “In ons ontwerpend onderzoek hebben we geleerd dat bewoners heel goed kunnen meedenken over wat ze willen. Belangrijk is wel dat je hierbij kiest voor een passende methode, een goede setting maakt en het juiste moment creëert”, vertelt Kevin. “Voor het paviljoen aan de Herenwaard hebben we een bijeenkomst georganiseerd in Podium Islemunda. Hierbij hebben we onder meer gewerkt met kubussen waarop we een aantal functies hebben voorgesteld voor het paviljoen, inclusief verschillende verbeeldingen. Dit werkte als conversation starter en het gaf de bewoners een (meer)keuze, wat het gesprek erover makkelijker maakte. Ook stimuleerde het de eigen verbeelding waardoor mensen zelf met voorstellen voor ontmoetingen in de openbare ruimte kwamen. Participatie is geen briefje door de brievenbus gooien, maar actief het gesprek en de verbeelding aanwakkeren.”
Stappen vooruit
Hoe gaat Dérive nu verder met de inzichten uit dit ontwerpend onderzoek? Hedwig: “Aan de ene kant is het voor ontwerpend onderzoek belangrijk om de vrije ruimte te krijgen die AIR creëert. Aan de andere kant wil je dat de inzichten die hieruit voortkomen niet in de kast belanden maar doorwerking en aansluiting vinden bij de plannen die de gemeente maakt voor IJsselmonde. Wat frustrerend is, is dat de verhalen uit de buurt niet gemakkelijk landen en doorwerking krijgen in de systeemwereld van de overheid; het moet in een bestaand programma of proces passen. Hierdoor kan het lang duren voordat vraagstukken vanuit de wijk daadwerkelijk worden opgepakt en opgelost. Daar zit nog een grote uitdaging die ook centraal stond tijdens de afsluitende bijeenkomst ‘Verhalen uit de buurt’ die we samen met de gemeente organiseerden in de tentoonstelling. De zoektocht naar een optimale wisselwerking tussen stadmaken vanuit culturele programmering en productie door instituten als AIR en OMI en vanuit projecten, processen en besluitvorming vanuit de gemeente, vraagt om nieuwe vormen van samenwerking tussen deze partijen.”
Barbara van AIR sluit zich hierbij aan. “Iedereen loopt tegen de grenzen van het huidige systeem aan. We moeten met elkaar kijken hoe we het systeem kunnen verbeteren. Ik zie het perspectief van bewoners hierbij als een belangrijke schakel en zelfs als een hele schakelketting: elke schakel geven we vorm met het ontwikkelen van nieuwe methodes, het inzetten van (jonge) ontwerpers en kunstenaars en een constructieve samenwerking met de gemeente. Die ketting ontwikkelt continu, maar wel met kleine stapjes. Echte verandering kost tijd en geduld.”